Hasan KARLITAŞ
[email protected]

 

KIBRIS’TA  ZEYTİN’İN  ÖNEMİ  ‘’ ÇAKİSTEZ  VE  ZEYTİN  MUCİZESİ ‘’

 

ZEYTİN AĞACI ; kutsallığın, bolluğun, adaletin, sağlığın, gururun, zaferin, refahın, bilgeliğin, aklın, ölümsüzlüğün, arınmanın ve yeniden doğuşun, kısaca insanlık için en önemli erdem ve değerlerin simgesi olarak kabul edilir. Zeytin ağacı barış’ın da sembolüdür.

 

Ağaçların kralı zeytin , yüzyıllardır değişik kültürlerden, farklı uygarlıklara ev sahipliği yapan Kıbrıs adasında yaşayan insanları da etkilemiştir. Zeytin, Kıbrıs’ta nesiller boyu devam ettirilen vazgeçilmez alışkanlıkların başında geliyor.

Zeytin ağacı, tarihin her aşamasında Akdeniz’de kurulan bütün uygarlıkların vazgeçilmez bir parçasını oluşturmuştur. Zeytin ağacının dünya üzerinde yetişen ve yetişmekte olan bütün ağaçların ilki olduğu söylenmektedir. Mısır, Yunan, Roma ve Anadolu medeniyetleri zeytin ağacının nimetlerinden yararlanmıştır.

 

Tipik bir Akdeniz bitkisi olan ve kökü tarih öncesine dayanan yabani zeytin ağacının geçmişi, anayurdu ve zeytinin ilk kez nerede ehlileştirilerek kültür bitkisine dönüştürüldüğü hakkında tam bir görüş birliği yoktur.  Zeytin yetiştiriciliğinin,  ilk kez M.Ö. 4000 yıllarında Anadolu'da başladığı ve  buradan Akdeniz'in diğer ülkelerine yayıldığı düşünülmektedir.

Ekonomik değeri ve günlük yaşamdaki yerinden dolayı zeytin, tarih boyunca insanlar tarafından büyük ilgi görmüş ve birçok kültürün yayılmasında önemli bir rol oynamıştır. Akdeniz ekonomisinin gelişmesine de önemli katkılar sağlamıştır.

 

Zeytin Ağacının Yaratılış Mitolojisi

Zeytin ağacı yeryüzüne bir armağan olarak gönderilmiştir. Eski Yunan'da tanrıların başı Zeus, insanlığa en değerli ve en yararlı armağanı veren tanrı ya da tanrıçanın yeni kurulan şehrin hükümdarı olacağını ilan eder. Bunun üzerine deniz tanrısı Poseidon, barış ile bilgelik tanrıçası Athena, mücadeleye girişirler. Poseidon, üç dişli çatalını bir kayaya saplar ve insanları uzak yerlere götürecek,savaşlar kazanacak olan "atı" yaratır. Athena ise mızrağını yere saplayarak bir "ZEYTİN ağacına" dönüştürür. Şehir halkı bu zeytin ağacının büyük bir zenginlik,bolluk ve bereketin kaynağı olduğuna karar verir ve Athena' nın onuruna şehre "Atina" adı verilir. Yunan ve Roma mitolojisine göre, tanrılar ve yarı tanrılar zeytin ağacının altında doğarlarmış. Atina Olimpiyatlarında başarılı olan sporcuların başına,zaferin simgesi olarak, zeytin yaprağından hazırlanmış taçlar takılırdı.

Çakistez  ( Yeşil Zeytin )

Çakistez (yeşil zeytin),  Kıbrıs’ta hem kahvaltıların, hem de  yemek sofralarının önemli bir parçasıdır. Henüz pişmemiş çiğ (yeşil) zeytinlerin toplanıp dövüldükten (kırıldıktan) sonra kendi suyunda bekletilmesi ile yapılır. Çakıstez, Golyandro tohumları, kekik, limon, gannavuri (kenevir) zeytin yağı ve sarımsak eklenerek servis edilir. Hatif ekşimtrak tadı ile sağlık ve lezzet sunar. Zeytinli bulla (zeytinli bitta), sofralık zeytin, zeytinyağlı salata ve  zeytinyağlı yemekler de Kıbrıs mutfağında önemli yere sahiptir. Zeytin, Kıbrıs’ı ve dolayısıyle Kıbrıs’ta yaşayanları tarihin her döneminde  etkilemiştir. Kıbrıs Cumhuriyeti bayrağını tasarlayan, İsmet Vehit Güney, Bakır renkli Kıbrıs haritası’nın altına, zeytin dalları motifini yerleştirerek, bayrağa daha derin anlamlar yüklemiştir.

Zeytin Yaprağı ile Tütünme

Kem göze karşı zeytin yaprağı ile tütsülenmek, Kıbrıs’taki önemli gelenekler arasındadır. Pişmiş topraktan yapılan,tütsü kabının içerisine konan, kuru Zeytin dallarının yanması ile çıkan dumanlı kabın ev içerisinde gezdirilmesi ve kişilerin dumanın etrafında ellerini çevirmeleri, parmaklarını çatlatmaları ve kabın baş üzerinde döndürülmesi ile,  Ev sakinleri nazardan ve kötü gözden korunmaya çalışırdı…

KALKANLI  KÖYÜNDEKİ  ‘ ANIT ZEYTİN AĞAÇLARI ‘

Eski adıyla Gabudi (Kaputi veya Kalokhorio), şimdiki adıyla Kalkanlı’daki en eski  zeytin ağaçlarının, M.S. 1200’lü yıllarda, Lüzinyanlar tarafından ekilmeye başlandığı düşünülmektedir.  M.S. 1500’lü yıllarda ise Venedikliler tarafından bu ekimler devam ettirilmiştir.  Anıt zeytin ağaçlarının yer aldığı, Kalkanlı vadisinde yer alan, koruma altına alınmış, yaklaşık 2000 adet zeytin ağacı bulunmaktadır. Bu bölgeye,  ‘Anıt Zeytin Ağaçları’ bölgesi ismi verilmiştir. Anıt ağaçlar, yaklaşık 400 - 500 yaş ve üzerindedir. Bölgedeki en yaşlı ağaçlar 800’lü yaşlardadır. Bölge NATURA 2000 adlı AB projesinin en önemli ayaklarından bir tanesidir. Diğer önemli özelliklerden biri de, bölgedeki 200 adet zeytin ağacının, Organik üretim yapılarak ICEA tarafından sertifikalandırılmasıdır. Aynı zamanda ilk yerli organik zeytinyağı 2006 yılında bu bölgeden çıkarılmıştır. Kalkanlı 218. Sulama Birliği adına Osman Kaş ve diğer Duyarlı  köylüler  Kalkanlı Köyündeki Anıt Zeytin Ağaçlarının korunması, bakımı ve  turizme kazandırılması için çalışmalarını gönüllülük anlayışı ile  yürütüyorlar. Kalkanlı Zeytin Ağaçları bölgesinde yer alan, Ayios Mendilos kilise kalıntıları, Ayios Nicolaos kilise kalıntıları, değirmen taşı kalıntıları, eski mağara kalıntıları, çeşitli çiçek ve orkide türleri, 900 tonluk su havuzu ve doğal pınar suyu bölgenin diğer önemli tarihi ve doğal güzellikleridir.

Bölgede isimlendirilmiş anıt zeytin ağaçlarının isimleri şunlardır : Kraliçe, Kral , Barış, Kıbrıs, Gabudi, Athena , Efsane ve Afrodit…

Ekolojik, arkeolojik ve kültürel önemi olan, bu bölge yaşayan bir kültür ve doğa mirasıdır.  Keşfedilmeyi bekliyor...

Not :  Her yıl eylül ayı sonunda  Kalkanlı köyünde  ‘Çakistez Festivali’ ve Ekim ayında ise, Zeytinlik köyünde ‘Zeytin Festivali’ düzenlenmektedir. Her iki etkinlik, Kıbrıs’ta zeytin’in önemini anlatması ve  kültürün yaşatılmasına olumlu katkı yapmaktadır.